Bartosz Brożek: Projekt z NCN

Głównym celem projektu jest stworzenie rozbudowanej teorii wyobraźni prawniczej. Projekt ma charakter interdyscyplinarny: łączy perspektywy prawa, filozofii i nauk kognitywnych.

1. W pierwszym kroku podjęta zostanie próba wykazania, że wyobraźnię prawniczą można uznać za proces symulacji mentalnej. Pozwoli to na wykorzystanie koncepcji stworzonych w psychologii i neurobiologii do lepszego zrozumienia, jak prawnicy korzystają z wyobraźni.
2. W drugim kroku analizowane będą funkcje wyobraźni prawniczej. Założyć można, że istnieją trzy takie funkcje: heurystyczna (wyobraźnia pomaga rozwiązywać problem prawne, dając nam dostęp do nieświadomej wiedzy), dydaktyczna (wyobraźnia pozwala kształcić intuicje), oraz hermeneutyczna (wyobraźnia jest kluczowa w procesie rozumienia tekstu prawnego).
3. Trzeci i ostatni krok badań poświęcony będzie rozważeniu konsekwencji – zarówno w teorii, jak i praktyce prawniczej – które niesie ze sobą uznanie centralnej roli wyobraźni w poznaniu prawniczym. W szczególności, liczyć można na owe impulsy w odniesieniu do sposobów rozwiązywania problemów prawnych, wykładni prawa oraz edukacji prawniczej.

Projekt daje nadzieję przywrócenia wyobraźni jej centralnego miejsca w myśleniu prawniczym. Powinien pomóc prawnikom zrozumieć, że wyobraźnia nie jest ich wrogiem, ale sprzymierzeńcem, który może zostać wykorzystany po to, by lepiej myśleć o problemach prawnych. Harwardzki profesor prawa, Thomas Reid Powell, miał powiedzieć: „Jeśli myślisz, że potrafisz myśleć o rzeczy nierozerwalnie związanej z inną rzeczą, nie myśląc o tej drugiej rzeczy, to masz umysł prawniczy.” Ambicją projektu jest wykazać, że Powell nie miał racji.

Bartosz Brożek: projekt z NCN

Głównym celem niniejszego projektu jest zbudowanie takiego układu pojęciowego, który nie tylko wyjaśniałby istnienie - i trwanie - niezgodnych ze sobą ujęć poznania prawniczego, ale otwierałby nowe pola badań w epistemologii prawniczej.

Podstawowa hipoteza badawcza projektu głosi, że poznanie prawnicze polega na ciągłej współpracy trzech mechanizmów psychicznych: intuicji, wyobraźni i zdolności do konstruowania teorii.

• Intuicja interesuje filozofów prawa co najmniej od czasów pionierskich prac Leona Petrażyckiego i Josepha C. Hutchesona. Jednakże ostatnie postępy w psychologii i neurobiologii związane z badaniem nieświadomych procesów podejmowania decyzji rzucają nowe światło na to zagadnienie.
• Natomiast wyobraźnia rzadko bywa wspominana w traktatach poświęconych poznaniu prawniczemu. Jest to zaskakujące, jeśli zważy się, że wyobrażanie sobie rozmaitych sytuacji - ich mentalna symulacja - stanowi codzienne doświadczenie sędziów, innych praktyków prawa i studentów.
• Wreszcie, trudno zaprzeczyć, że świat prawnika jest światem językowym: akty prawne i decyzje sądowe są wszak komunikowane za pomocą tego medium. Naturze i granicom języka prawnego i prawniczego poświęcono wiele uwagi, bardzo rzadko jednak uwzględniając przy tym inne formy poznania prawniczego, czyli intuicję i wyobraźnię.

Zasadnicza część projektu ma zatem na celu analizę tego potrójnego mechanizmu psychicznego: czy prawnicy wykorzystują wyobraźnię by wywołać - a może kontrolować - intuicyjne reakcje?
Czy interpretacja prawa byłaby możliwa bez symulacji mentalnych? W jaki sposób abstrakcyjne pojęcia
wpływać mogą na nieświadome decyzje podejmowane przez prawników?

Podkreśla się często, że myślenie prawnicze powinno być racjonalne. Ostatecznie tego oczekujemy od sędziów i innych praktyków prawa - by dostarczali nad uzasadnionych wyroków czy strategii procesowych. Pytanie tylko, w jaki sposób rozumieć należy racjonalność w prawie. Zwykle odpowiada się na nie wskazując jakiś normatywny standard myślenia lub działania; na przykład, sędzia powinien myśleć i działać w sposób bezstronny lub - w innym ujęciu - jego decyzje powinny maksymalizować dobrobyt społeczny. Jednak w ostatnich latach ekonomiści i filozofowie coraz częściej mówią o innym rodzaju racjonalności, określanym przez nich mianem racjonalności ekologicznej. Nie jest to cecha poglądów lub działań ludzi, ale właściwość instytucji społecznych. Jednostki są racjonalne ekologicznie wtedy tylko, gdy podejmowane przez nie decyzje - a w szczególności nieświadome decyzje intuicyjne - „dobrze pasują“ do istniejących struktur społecznych.

W związku z tym, ostatnim celem niniejszego projektu jest analiza roli racjonalności ekologicznej w prawie i jej relacji do bardziej tradycyjnych ujęć racjonalnego poznania prawniczego. Analiza taka możliwa jest tylko na tle zunifikowanego modelu myślenia prawniczego, obejmującego współpracujące ze sobą mechanizmy intuicji, wyobraźni i zdolności do konstruowania teorii. 

2021/42/A/HS5/00309

Celem projektu jest ustalenie, jakie podstawowe zdolności i inklinacje ludzkiego umysłu uczyniły możliwym pojawienie się i historyczny rozwój prawa.

Można założyć, że na kształt współczesnych systemów prawnych wpłynęło pięć kluczowych wynalazków – czy też „punktów zwrotnych” – które uczyniły z prawa to, czym dziś jest: instytucjonalizacja (stworzenie instytucji wyposażonych w możliwość interpretacji, stosowania i egzekwowania prawa), tekstualizacja (nadanie prawu formy pisanej), abstrakcja (tworzenie ogólnych i abstrakcyjnych norm prawnych), uniwersalizacja (tworzenie praw obowiązujących wszystkich) oraz normatywizacja (uznanie prawa za ostateczne źródło jego wiążącej mocy). Jest niezwykle ważne, by zrozumieć, skąd „wynalazki” te się wzięły i jak wpłynęły na historyczny rozwój prawa.

Analizując mechanizmy psychiczne, które umożliwiły rozkwit systemów prawnych – ale także dostrzegając ograniczenia, które struktura ludzkiego umysłu narzuca na możliwe ścieżki rozwoju tych systemów – można uzyskać interesujący wgląd w naturę prawa. Można spekulować, że okaże się, iż nie istnieje żadna niezmienna natura prawa, a prawo lepiej scharakteryzować jako „pole sił”: jest ono wynikiem dynamicznych procesów, która napędzane są z jednej strony przez kulturowe innowacje, a z drugiej kształtują je ograniczenia poznawcze i motywacyjne, głęboko zakorzenione w naszej ewolucyjnej przeszłości.

Rekonstrukcja naturalnej historii prawa może także umożliwić spojrzenie w przyszłość. Zrozumienie ograniczeń właściwych mechanizmom mentalnym, które odpowiadały za powstanie prawa, pozwala zastanowić się, jakie są możliwe (czy nawet bardzo prawdopodobne), a jakie niemożliwe (lub niezwykle mało prawdopodobne) ścieżki przyszłego rozwoju prawa. Jest to szczególnie ważne w kontekście szybkiego rozwoju technologicznego, który zmusza prawników, by zadawać takie pytania, jak: czy możliwy jest zunifikowany, globalny system prawa? Czy inteligentnym maszynom należy kiedykolwiek przyznać status autonomicznych podmiotów prawa?

Jędrzej Grodniewicz: NCN SONATA 18

Celem niniejszego projektu jest zaproponowanie nowej, ujednoliconej charakterystyki samorozumienia, która będzie mogła posłużyć nam do wyjaśnienia roli, jaką samorozumienie odgrywa w naszym dobrostanie i zdrowiu psychicznym. Aby ten cel mógł zostać zrealizowany, konieczne jest zintegrowanie tematów należących do przynajmniej trzech dziedzin filozofii: filozofii umysłu, epistemologii oraz filozofii psychiatrii. Bardzo trudno byłoby jednak odpowiedzieć na pytanie, czym samorozumienie jest i jaką funkcję pełni „w ogólności”. Dlatego też kluczowym zabiegiem metodologicznym będzie przyjrzenie się, czym samorozumienie jest i jaką funkcję pełni w psychoterapii — procesie odzyskiwania zdrowia i równowagi psychicznej — i wyciągnięcie z tego wniosków na temat roli samorozumienia w ogóle.

Pierwsza część badań będzie poświęcona naturze samorozumienia. Przeanalizowane zostaną główne filozoficzne i psychoterapeutyczne koncepcje, a w końcu naszkicowana nowa koncepcja samorozumienia. W koncepcji tej samorozumienie zostanie scharakteryzowane jako rodzaj rozumienia „przedmiotowego”, czyli rozumienia, które można mieć na temat danej dziedziny przedmiotowej dzięki posiadaniu pewnych informacji na jej temat i uchwytywaniu relacji zachodzących między nimi. W przypadku samorozumienia dziedziną przedmiotową jestem „ja sam”, a posiadane przeze mnie informacje dotyczą moich stanów mentalnych, doznań sensorycznych, zachowań oraz życiowych wydarzeń. Samorozumienie to zostanie ponadto scharakteryzowane jako posiadające cztery wymiary: bogactwo (ile mam o sobie informacji?), prawdziwość (czy informacje te są prawdziwe?), spójność (czy informacje te tworzą spójną całość), oraz elastyczność (czy jestem w stanie przebudowywać moje samorozumienie, kiedy uzyskuję o sobie nowe informacje?).

W drugiej części badań przyjrzymy się nabywaniu samorozumienia w procesie terapeutycznym. W szczególności, zbadane zostaną możliwe napięcia między prawdziwością lub bogactwem samorozumienia, a jego praktyczną przydatnością oraz zagrożenia stojące na drodze do nabycia samorozumienia takie jak nadużywanie przez terapeutę swojego autorytetu.

W ostatniej części sformułowana dotychczasteoria samorozumienia zostanie przetestowana i udoskonalona poprzez użycie jej do analizy trzech bardziej szczegółowych zagadnień: roli, jaką samorozumienie (tudzież jego brak) pełni w konkretnych chorobach psychicznych i ich leczeniu, roli samorozumienia w rozwiązywaniu niejasności podziału między „mną samym” a moją „chorobą” (np. gdy dana osoba nie wie, czy za przyczynę danego zachowania uznać siebie samego, czy chorobę, na którą cierpi), oraz roli samorozumienia w nowych metodach terapeutycznych takich jak terapia oparta na wykorzystaniu sztucznej inteligencji i psychoterapia wspomagana substancjami psychodelicznymi.